ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਫੈਸਲਾਕੁੰਨ ਲੜਾਈ-ਸਭਰਾਉਂ ਦਾ ਮੈਦਾਨ

ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਸੱਧਰ ਪ੍ਰਧਾਨ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਰਿਜਵਾਟਰ
ਦਸਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਇਹ ਸ਼ੁਭ ਬਚਨ ‘ਇਨ ਗਰੀਬ ਸਿਖਨ ਕੋ, ਮੈਂ ਦੇਉਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ, ਯੇ ਯਾਦ ਕਰੇਂ, ਹਮਰੀ ਗੁਰਆਈ।’ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਬਣ ਕੇ ਸਾਰਥਕ ਹੋਏ, ਜਦੋਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਨੇ 1799 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਕੇਸਰੀ ਨਿਸਾਨ ਦੀ ਛਤਰ ਛਾਇਆਹੇਠ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਹੋਣਹਾਰ ਜਰਨੈਲ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜ ਹੋਣ ਦਾ ਰਾਜ ਤਿਲਕ ਦਿੱਤਾ।
ਉਸ ਵੇਲੇ, ਸਿੱਖ ਕੌਮ 12 ਮਿਸਲਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਕੇਸਰੀ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਹੇਠ ਇਕੱਠਿਆਂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਮੁਤੱਲਕ ਰਾਜ ਕਵੀ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਲਿਖਦਾ ਹੈ :
ਮਹਾਂਬਲੀ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੋਇਆ ਪੈਦਾ, ਸਿੱਕਾ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਦਾ ਜਮਾਇ ਗਿਆ।
ਕੁਲੂ-ਕਾਂਗੜਾ, ਕੋਟਿ ਕੰਧਾਰ, ਚੰਬਾ ਸਭ ਆਪਣੇ ਤਾਈਂ ਨਿਵਾਇ ਗਿਆ।
ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦਾ ਜਾਟ-ਪੰਚਾਸ ਵਰਸਾਂ, ਅੱਛਾ ਰੱਜ ਕੇ, ਰਾਜ਼ ਕਮਾਇ ਗਿਆ।
ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਹਲੀਮੀ ਰਾਜ ਦਾ ਸੂਰਜ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਡੁਬਣਾ, ਡੋਗਰਿਆਂ ਦੀ ਕੁਟਲ ਨੀਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਅੱਖ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਪਰ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਤੋਂ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਹਥਿਆਉਣ ਲਈ ਠੀਕ ਵਕਤ ਦੀ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਸਨ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ, ਕੰਵਰ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ ਉਪਰੰਤ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾ ਆਪਣੇ ਨਾਬਾਲਗ ਪੁੱਤਰ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਬਣ ਕੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਚਲਾਉਣ ਲੱਗੀ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਫੌਜ ਦੀ ਪੰਚਾਇਤ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਨੱਕ ਵਿਚ ਦਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਉਸ ਦੇ ਭਰਾ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ, ਮਹਾਰਾਣੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੋਹ ਕੇ ਮਾਰਿਆ, ਇਹ ਸਦਮਾ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜ਼ਿੰਦਾ ਲਈ ਅਸਹਿ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮੁੱਠਭੇੜ ਅੰਰਗੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਆਲੀਵਾਲ ਦੇ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਦੋਨਾਂ ਪਾਸਿਓਂ ਭਾਰੀ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ, ਫੇਰੂ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਮੁਦਕੀ ਦੀ ਹਾਰ ਉਪਰੰਤ ਮਹਾਰਾਣੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਆਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ, ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰ ਪਾਈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਸਕੇ, ਗੁਰੂ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਪਾ ਕੇ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਭਰਾਓਂ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾੜਨ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦੀ ਹਾਂ। ਮਹਾਰਾਣੀ ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ 80 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਬੁੱਢੇ ਜਰਨੈਲ ਦਾ ਖੂਨ ਖੌਲਿਆ, ਉਸ ਨੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਕਿ ਆਪਣੇ ਜੀਉਂਦੇ ਜੀਅ ਉਹ ਅੰਰਗੇਜ਼ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਧਰਨ ਦੇਵੇਗਾ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੇਗਾ। ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ ਚਿੱਟੀ ਘੋੜੀ ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਸਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਿਆ। ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਫੌਜ ਤੇ ਢੋਲ ਨਗਾਰੇ ਦੀ ਚੋਟ, ਮਾਝੇ ਦੇ ਸੂਰਬੀਰ ਬਹਾਦਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਆਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਮਰ ਮਿਟਣ ਦੀ ਵੰਗਾਰ ਪਾਉਂਦੀ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਤਕਰੀਬਨ 30,000 ਮਾਝੇ ਦੇ ਸੂਰਬੀਰ ਅਟਾਰੀ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਕਵੀ ਅੱਗੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਖਦਾ ਹੈ :
ਪਿਛੇ ਬੈਠ ਸਰਦਾਰਾਂ ਗੁਰਮਤਾ ਕੀਤ, ਕੋਈ ਅਕਲ ਦਾ ਕਰੋ ਇਲਾਜ ਯਾਰੋ।
ਆਣ ਬੁਰਛਿਆਂ ਦੀ ਸਾਡੇ ਪੇਸ਼ ਆਈ, ਪੱਗਾਂ ਦਾੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਰੱਖੋ ਲਾਜ ਯਾਰੋ।
ਮੁੱਠ ਮੀਟੀ ਸੀ ਦੇਸ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਅੱਜ ਪਾਲ ਯਾਰੋ।
ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦਾ ਮਾਰਕੇ ਮਰੋ ਏਥੇ, ਕਦੇ ਰਾਜ ਨਾ ਹੋਇ ਮੁਤਹਾਜ਼ ਯਾਰੋ।
ਤਿੰਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਗਹਿਗੱਚ ਲੜਾਈ ਦਾ ਹਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ :
ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮਾਖੇ ਖਾਂ ਹੋਇ ਇਕੱਠੇ, ਹੱਲੇ ਤਿੰਨ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੇ ਮੋੜ ਸੁੱਟੇ,
ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਸਰਦਾਰ ਅਟਾਰੀ ਵਾਲੇ, ਕੰਨ ਸ਼ਸਤਰੀ ਜੋੜ ਵਿਛੋੜ ਸੁੱਟੇ,
ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦਾ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਗੋਰਿਆਂ ਦੇ ਵਾਂਗ ਨਿੰਬੂਆਂ ਲਹੂ ਨਿਚੋੜ ਸੁੱਟੇ।
ਲੰਦਨ ਟਾਪੂਆਂ ਵਿਚ ਕੁਰਲਾਟ ਪਿਆ, ਕੁਰਸੀ ਚਾਰ ਹਜ਼ਾਰ ਹੈ ਸੱਖਣੀ ਜੀ।
ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦਾ ਤੁਸਾਂ ਪੰਜਾਬੀਓ ਜੀ, ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਸਿਪਾਹੀ ਦੀ ਰੱਖਣੀ ਜੀ।
ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇੰਨੀ ਗਹਿਗੱਚ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਪਾਸਾ ਭਾਰੀ ਸੀ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਗੱਦਾਰ ਪੂਰਬੀਏ ਕਮਾਂਡਰ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੇੜੀਆਂ ਦਾ ਪੁਲ ਵੱਢ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿਚੋਂ ਫਰਾਰ ਹੋ ਗਏ। ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ ਦੀ ਛਾਤੀ ਵਿਚ ਕਈ ਗੋਲੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਸ਼ਹੀਦੀ ਜਾਮ ਪੀ ਕੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੋਈ। ਇੰਨੀ ਹਫ਼ਰਾ ਤਫ਼ਰੀ ਮਚ ਗਈ ਕਿ ਦੋਨੋਂ ਪਾਸਿਓਂ ਫੌਜਾਂ ਭੱਜ ਨਿਕਲੀਆਂ ਅਤੇ ਮੈਦਾਨ ਖਾਲੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੀ ਸੂਹ ਪਹਾੜਾ ਸਿੰਘ ਫਰੀਦਕੋਟੀਏ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕਮਾਂਡਰ ਨੂੰ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਸਿੰਘ ਤਾਂ ਮੈਦਾਨ ਤੋਂ ਹਰਨ ਹੋ ਗਏ ਨੇ, ਅਟਾਰੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਮੌਕਾ ਹੈ ਜਾ ਕੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਜਿੱਤ ਦੇ ਨਗਾਰੇ ਵਜਾਓ, ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਤਿੱਤਰ ਬਿੱਤਰ ਹੋ ਗਈਆਂ ਨੇ, ਅਟਾਰੀ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਨੂੰ ਹਾਥੀ ਉਪਰ ਰੱਖ ਕੇ ਅਟਾਰੀ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨਾ-ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ :
ਅੱਜ ਹੁੰਦੀ ਸਰਕਾਰ ਤਾਂ ਮੁੱਲ ਪਾਉਂਦੀ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਤੇਗਾਂ ਤਾਰੀਆਂ ਨੇ।
ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦਾ ਇਕ ਸਰਦਾਰ ਬਾਝੋਂ ਫੌਜਾਂ ਜਿੱਤ ਕੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਹਾਰੀਆਂ ਨੇ।
ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਦੀ ਪੀੜ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ :
ਘਰੋਂ ਗਏ ਫਰੰਗੀ ਦੇ ਮਾਰਨੇ ਨੂੰ ਬੇੜੇ ਤੋਪਾਂ ਦੇ ਸਭ ਖੂਆ ਆਏ।
ਆਣ ਆਫ਼ਤਾਂ ਨੂੰ ਮਗਰ ਲਾਇਓ ਜੀ, ਸਗੋਂ ਆਪਦਾ ਆਪ ਗਵਾ ਆਏ।
ਸੁਖੀ ਵਸਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਲਾਹੌਰ ਸਾਰਾ, ਹੱਥੀਂ ਕੁੰਜੀਆਂ ਆਪ ਫੜਾ ਆਏ,
ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦਾ ਕਹਿੰਦੇ ਆ ਲੋਕ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਚੰਗੀਆਂ ਪੂਰੀਆਂ ਪਾ ਆਏ।
ਅਟਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਗਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਅਰਪਣ ਕਰਦੇ ਹਨ :
ਅਟਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਲੱਖ ਵੇਰ ਪ੍ਰਣਾਮ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਫ਼ਸੋਸ ਕਿ ਸ਼ਹਾਦਤ ਸਾਨੂੰ ਗੁਲਾਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਨਾ ਸਕੀ।
ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਫਿਰ ਭੈਰੋਵਾਲ ਪਿੰਡ ਦੀ ਜੂਹ ਵਿਚ ਸੰਧੀ ਤੇ ਹਸਤਾਖ਼ਰ ਹੋਏ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਹ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਾਲਗ ਹੋਣ ਤੱਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਚਲਾਏਗੀ, ਉਪਰੰਤ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਅਫ਼ਸੋਸ ਕਿ ਇਹ ਸੰਧੀਨਾਮਾ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਅੱਜ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਖੁਸੇ ਹੋਏ ਰਾਜ ਭਾਗ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਲਾਮਬੰਦ ਹੋਣ ਦੀ ਵੰਗਾਰ ਹੈ।
ਵਿਸਾਖੀ ਦੇ ਸ਼ੁਭ ਆਗਮਨ ਦਿਵਸ ਦੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਰਿਜਵਾਟਰ ਨਿਊਜਰਸੀ ਦੀ ਸਾਧ ਸੰਗਤ ਵਲੋਂ ਸਿੱਖ ਜਗਤ ਨੂੰ ਲੱਖ ਲੱਖ ਵਧਾਈ ਹੋਵੇ
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖ਼ਾਲਸਾ।
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਹਿ।।